Tiếp cận của người khuyết tật Việt Nam: Thực trạng và giải pháp tổng thể

Bối cảnh chính sách và cam kết

Từ Chỉ thị 51-CT/TW (1989) tới Chỉ thị 39-CT/TW (2019), Pháp lệnh 1998, Luật Người khuyết tật 2010 và các cam kết quốc tế, khung pháp lý ngày càng hoàn thiện, tạo nền tảng thúc đẩy quyền, nghĩa vụ công dân và hòa nhập bình đẳng cho người khuyết tật (NKT).

Vấn đề chung: Khoảng cách giữa chính sách và thực thi

Tiếp cận vật lý (hạ tầng, công trình công cộng, giao thông) còn thiếu tiêu chuẩn tiếp cận; ảnh hưởng dây chuyền tới y tế, giáo dục, việc làm.

Giáo dục chất lượng và bậc cao còn hạn chế về chương trình, hỗ trợ, cơ sở vật chất.

Việc làm thiếu cơ hội phù hợp, phân biệt đối xử, khó tiếp cận thông tin và hỗ trợ.

Dịch vụ y tế tuyến cơ sở thiếu thân thiện, phục hồi chức năng và can thiệp sớm còn mỏng.

Nhận thức xã hội chưa đầy đủ; kỳ thị, định kiến gây cản trở tham gia xã hội, văn hóa, thể thao, du lịch.

Thiếu thông tin dễ tiếp cận khiến NKT khó tự bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp.

Thực trạng theo lĩnh vực và hướng giải pháp

Việc làm: Từ thất nghiệp cao đến thiếu hỗ trợ tại nơi làm việc

Thách thức

Tỷ lệ thất nghiệp cao; cơ hội nghề hạn chế; nơi làm việc thiếu điều chỉnh hợp lý; khó tiếp cận đào tạo; định kiến tuyển dụng.

Giải pháp trọng tâm

Hoàn thiện quy định chống phân biệt; ưu đãi doanh nghiệp tuyển NKT; chương trình đào tạo – học nghề linh hoạt; dịch vụ tư vấn việc làm; môi trường làm việc tiếp cận (công cụ, hạ tầng, quy trình); kết nối Nhà nước – DN – tổ chức xã hội.

Công trình công cộng: Chuẩn tiếp cận chưa đồng đều

Thách thức

Thiếu lối dốc, thang máy phù hợp, chỉ dẫn, vệ sinh tiếp cận; giám sát – xử lý vi phạm chưa nghiêm.

Giải pháp trọng tâm

Bắt buộc tuân thủ quy chuẩn; kế hoạch cải tạo công trình cũ/di tích; kiểm tra – chế tài; ưu đãi công trình đạt chuẩn; đào tạo kiến trúc sư, kỹ sư về thiết kế bao trùm.

Giao thông: Rào cản hạ tầng và dịch vụ

Thách thức

Phương tiện – nhà chờ thiếu tiện ích; thông báo âm thanh/hình ảnh hạn chế; thiếu quy định cho phương tiện cá nhân cải hoán; thái độ phục vụ chưa đồng nhất.

Giải pháp trọng tâm

Đầu tư hạ tầng tiếp cận; chuẩn dịch vụ thông tin trên phương tiện; đào tạo lái – phụ xe; tiêu chuẩn đăng kiểm phương tiện dành cho NKT; mô hình vận tải thân thiện.

Giáo dục: Từ phổ thông đến đại học/nghề

Thách thức

Thiếu cơ sở vật chất, tài liệu dễ tiếp cận; thiếu giáo viên chuyên môn; hạn chế tiếp cận bậc cao và nghề.

Giải pháp trọng tâm

Hạ tầng – học liệu tiếp cận; đào tạo giáo viên hỗ trợ; chương trình linh hoạt, cá nhân hóa; hợp tác Nhà nước – trường – tổ chức xã hội; nâng cao nhận thức cộng đồng.

Thông tin – truyền thông: Truy cập số và nội dung dễ tiếp cận

Thách thức

Thiếu phụ đề, ngôn ngữ ký hiệu, mô tả âm thanh; ít công cụ hỗ trợ (screen reader, Braille, speech-to-text); hạ tầng số chưa đồng đều.

Giải pháp trọng tâm

Chuẩn WCAG/TCVN cho web/app cơ quan công; nội dung đa phương thức; hỗ trợ công nghệ trợ năng; đào tạo nhân sự truyền thông về tiếp cận.

Văn hóa – thể thao: Thiếu đại diện và chương trình phù hợp

Thách thức

Thiếu cơ sở hạ tầng, thiết bị; ít chương trình huấn luyện chuyên nghiệp; định kiến về năng lực.

Giải pháp trọng tâm

Hạ tầng thân thiện; đào tạo HLV; quỹ hỗ trợ tham gia/thi đấu; tăng đại diện NKT trong sản xuất văn hóa – biểu diễn.

Du lịch tiếp cận: Trải nghiệm còn hạn chế

Thách thức

Cơ sở lưu trú/điểm đến chưa thân thiện; thiếu thông tin chuyên biệt; nhân sự chưa được đào tạo hỗ trợ.

Giải pháp trọng tâm

Chuẩn cơ sở hạ tầng du lịch tiếp cận; đào tạo nhân viên; cẩm nang – cổng thông tin du lịch cho NKT; sản phẩm tour bao trùm.

Y tế – phục hồi chức năng – can thiệp sớm

Thách thức

Tuyến cơ sở thiếu hạ tầng, thiết bị; thiếu nhân lực được đào tạo về NKT; chi phí; thông tin tư vấn chưa dễ tiếp cận.

Giải pháp trọng tâm

Nâng cấp tuyến cơ sở; đào tạo nhân viên y tế về giao tiếp/chẩn đoán đặc thù; mở rộng BHYT cho dịch vụ phục hồi chức năng – thiết bị trợ giúp; mạng lưới tư vấn, can thiệp sớm.

Dụng cụ trợ giúp: Nguồn cung và chi phí

Thách thức

Thiếu nguồn cung đa dạng, phân phối không đều; giá cao; thiếu tư vấn – huấn luyện sử dụng.

Giải pháp trọng tâm

Chính sách trợ giá/đồng chi trả qua BHYT; chuẩn đấu thầu minh bạch; trung tâm tư vấn – fitting; khuyến khích R&D sản phẩm chi phí thấp.

Vay vốn ưu đãi – khởi nghiệp

Thách thức

Thiếu thông tin; thủ tục phức tạp; yêu cầu tài sản thế chấp; định kiến năng lực; thiếu chương trình theo dõi – cố vấn.

Giải pháp trọng tâm

Đơn giản hóa thủ tục; quỹ bảo lãnh tín dụng; cố vấn kinh doanh; chương trình khởi nghiệp dành cho NKT gắn thị trường.

Dịch vụ công và tư pháp

Thách thức

Cơ sở vật chất, giao tiếp, thông tin chưa tiếp cận; trợ giúp pháp lý còn khó tiếp cận; rào cản di chuyển và thông tin tại cơ quan tư pháp.

Giải pháp trọng tâm

Chuẩn tiếp cận tại điểm phục vụ; đào tạo công chức về giao tiếp với NKT; tài liệu pháp lý dễ hiểu, ngôn ngữ ký hiệu/phụ đề; tăng cường trợ giúp pháp lý lưu động.

Tạm kết: Hướng tới thực thi hiệu quả và đồng bộ

Việt Nam đã xây dựng khung chính sách khá đầy đủ cho NKT. Ưu tiên giai đoạn tới là thực thi nghiêm – giám sát chặt – đầu tư có mục tiêu – đào tạo nhân lực – truyền thông thay đổi nhận thức – đồng tài trợ công tư. Khi rào cản môi trường được gỡ bỏ, NKT có thể tiếp cận quyền, thực hiện nghĩa vụ công dân và đóng góp mạnh mẽ hơn cho phát triển chung.